«وَإِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلى رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا؛[1]و هیچ­کس از شما نیست مگر این­که در آن وارد مى­گردد این امر همواره بر پروردگارت حکمى قطعى است آن­گاه کسانى را که پرهیزگار بوده­اند مى­رهانیم و ستمگران را به زانو درافتاده در [دوزخ] ر‌ها مى­کنیم.»

این آیه شریف از آیاتی است که مفسران دیدگاه­های متعددی در تفسیر آن ارائه داده­اند.

اختلاف تفاسیر به معنای سه کلمه در این دو آیه برمی­گردد: اول؛ مخاطب ضمیر «منکم» کیست؟ آیا مشرکان مکه مخاطب است و در آیه التفات صورت گرفته است و یا همه مؤمنان و کافران مخاطب است؟ دوم؛ کلمه «واردها» که از ورود است به معانی دخول است یا عبور و اشراف؟ سوم؛ کلمه «اتقوا» به چه معناست؟ آیا مراد عالی­ترین مراتب تقوا مراد است یا پایین­ترین آن که تقوای از شرک و بت­پرستی است؟ در این­جا  این دیدگاه­ها را به اختصار بیان می­کنیم.

1. از وقایع مهم قیامت که در این آیه به آن تصریح شده، این است که در قیامت همه مردم از مؤمن و کافر بدون استثنا وارد جهنم خواهند شد و وضعیت آن را مشاهده خواهند کرد؛ ولى خدای متعال مؤمنان را فوراً از آن­جا نجات داده، کافران را در آن جا باقى خواهد گذارد. (دیدگاه اکثر مفسران)

شاید سرّ این­که مؤمنان هم جهنم را خواهند دید، این باشد که بدانند که عذاب الهى چگونه است و از این­که اهل عذاب نیستند خوشحال باشند و این افزون بر شادمانى، برخوردارى از نعمت‏هاى بهشتى است. و همان­گونه که در روایات آمده آتش بر آن­ها سرد و سالم مى‏شود و نور آن­ها شعله آتش را تحت الشعاع قرار مى‏دهد.

به علاوه آن­ها چنان سریع و قاطع از آتش مى‏گذرند که کم­ترین اثرى در آن­ها نمى‏تواند داشته باشد. همان­گونه که در حدیثى از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است که فرمود:

یرد الناس النار، ثم یصدرون باعمالهم، فاولهم کلمع البرق، ثم کمر الریح، ثم کحضر الفرس، ثم کالراکب، ثم کشد الرجل، ثم کمش؛ مردم همگى که وارد آتش (دوزخ) مى‏شوند، سپس بر حسب اعمالشان از آن بیرون مى‏آیند. بعضى هم­چون برق، سپس کم­تر از آن هم­چون گذشتن تندباد، بعضى هم­چون دویدن شدید اسب، بعضى هم­چون سوار معمولى، بعضى هم­چون پیاده‏اى که تند می­رود، و بعضى هم­چون کسی­که معمولى راه مى‏رود.

 از این گذشته، دوزخیان نیز از مشاهده این صحنه که بهشتیان با چنان سرعتى مى‏گذرند و آن­ها که مى‏مانند مجازات بیش­ترى مى­بینند.

طبق برخى روایات، مؤمنان هم وارد جهنم مى‏شوند؛ ولى عذاب آن را نخواهند چشید و مانند آتش نمرود که بر ابراهیم سرد و سالم شد، جهنم هم براى مؤمنان چنین خواهد بود، مؤمنان فقط عذاب اهل جهنم را مشاهده خواهند کرد. ابو سمیه مى‏گوید: ما در باره کلمه «الورود فی جهنم» اختلاف داشتیم. گروهى می­گفتند: مؤمن داخل دوزخ نخواهد شد و گروهی مى‏گفتند: همه مردم داخل جهنم خواهند شد و پس از آن خداى توانا افراد با تقوا را از آن نجات مى‏دهد. این اختلاف بود تا این­که با جابر بن عبد اللّه ملاقات نمودم و درباره معنای کلمه (وارِدُها) از او جویا شدم. او با دو انگشت خویشتن به دو گوش خود اشاره کرد و گفت: این دو گوش من کر شوند اگر از پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نشنیده باشم که فرمود: مقصود از کلمه «الورود» که کلمه «وارِدُها» از آن مشتق شده، دخول در دوزخ است. هیچ شخص نیکوکار و انسان بدرفتارى نیست، مگر این­که داخل دوزخ خواهد شد؛ ولى آتش دوزخ بر مؤمنان سرد و سلامت می­شود، همان­گونه که بر حضرت ابراهیم علیه السّلام سرد و سلامت شد، سپس خداى مهربان افراد باتقوا را از دوزخ نجات مى­دهد و افراد ظالم را در دوزخ واگذار خواهد کرد.

در برخى روایات هم آمده که مدت درنگ مؤمنان در جهنم متفاوت خواهد بود، بعضى‏ به سرعت برق و بعضى‏ به سرعت باد و بعضى‏ به سرعت اسب تندرو و بعضى‏ با سرعت‏هاى کم­تر، از آن جا دور خواهند شد.

جابر از حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله روایت نموده که: بهشتیان بعضى از بعضى پرسند که حق سبحانه ما را وعده فرموده بود که «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها» پس چگونه بود که ما آتش را ندیدیم؟ ملائکه گویند: به درستى که شما وارد آن شدید؛ اما آتش به سبب نور ایمان شما فرو نشست.

در آیه‏اى از قرآن کریم آمده که مؤمنان از جهنم دور نگه­داشته مى‏شوند:

إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‏ أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ[2] بى­گمان کسانى که قبلاً از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش] دور داشته خواهند شد.

منظور این آیه این است که آنان اهل جهنم نیستند و این مانع از آن نیست که آنان نیز در آغاز وارد جهنم شوند و بى‏آن­که عذابى احساس کنند از آن بیرون آیند.[3]

ملای رومی در این بار گوید:

مصطفى فرمود از گفت جحیم               کو بمؤمن لابه‏گر گردد ز بیم‏

گویدش بگذر ز من اى شاه زود             هین که نورت سوز نارم را ربود

پس هلاک نار نور مؤمن است               ز آنکه بى‏ضد دفع ضدّ لا یمکن است‏

نار ضدّ نور باشد روز عدل                  کان ز قهر انگیخته شد این ز فضل‏

گر همى خواهى تو دفع شرّ نار              آب رحمت بر دل آتش گمار

چشمه آن آب رحمت مؤمن است             آب حیوان روح پاک محسن است‏